Ma’lumki, gender siyosatining o‘ziga xosligi erkaklar va ayollar tengligini e’lon qilgan jahon demokratik tamoyillaridan biridir.
Jamiyatda gender tengligi tamoyilini targ‘ib qilish inson hayotining muhim va ajralmas qismi ekanligi haqida tushuncha kuchaymoqda.
Va har ikki jinsning ehtiyojlari va manfaatlarini hisobga olgan holda, har bir inson uchun teng imkoniyatlarni hurmat qilgan holda, jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotni kuchaytirish bilan birga hayot sifatini yaxshilashga yordam beradigan uyg’un birlikni yaratishga qodir.
1991-yilda O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng gender tengligi Konstitutsiyamizda mustahkamlab qo‘yilgan asosiy demokratik tamoyillardan biriga aylanganini hisobga olish muhimdir.
Mamlakatimiz ham gender tengligi va xotin-qizlar huquqlarini himoya qilishga qaratilgan inson huquqlari bo‘yicha 60 dan ortiq xalqaro tashkilot va shartnomalarga qo‘shilgan.
Ayni paytda O‘zbekistonda gender tengligini ta’minlashda asosiy harakatlantiruvchi kuch bo‘lgan “Xotin-qizlar qo‘mitasi” tashkil etildi.
Shunday qilib, biz jamiyatni har tomonlama rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni samarali yaratishga qaratilgan xotin-qizlarning huquqlarini himoya qilish tamoyillari va normalarini tartibga soluvchi xalqaro huquqiy hujjatlarga faol qo‘shilmoqdamiz.
O‘zbekiston Respublikasining “ayollar va erkaklar uchun teng huquq va imkoniyatlar kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonunida ayollar va erkaklar tengligini ta’minlash maqsadlariga erishishda gender tengsizligini bartaraf etish maqsadida davlat organlari tomonidan ko‘riladigan “gender siyosatini amalga oshirishni ta’minlash bo‘yicha maxsus chora-tadbirlar”ni ko‘rsatadi, buning natijasida ayollar va erkaklarning huquqlari va erkinliklari, shuningdek, ayollarning qonuniy manfaatlari yanada katta qadriyat kasb eta boshlaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev BMT Inson huquqlari kengashining 46-sessiyasida so‘zlagan nutqida gender siyosati masalalarida biz ayollarning davlat, siyosiy va ishbilarmonlik hayotidagi rolini tubdan oshirish niyatida ekanimizni ta’kidladi.
Bu, albatta, tegishli faoliyat sohasida ayollar va erkaklar uchun teng huquq va imkoniyatlar tamoyillariga rioya etilishini ta’minlaydi.
Shuni ham ta’kidlash kerakki, O‘zbekistonda ayollar mehnat foliyati ko‘plab davlat sektorlarida, jumladan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat va san’at va boshqalarda keng namoyon bo‘lmoqda. Binobarin, O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan o‘zgarishlar tizimida ayollarning mehnat bozorida faol ishtirokini ta’minlash ayollarga yuksak hurmat-ehtirom muhim ta’sir ko’rsatadi.
Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekistonda sog‘lom turmush tarzini keng targ‘ib etish va aholini jismoniy tarbiya va ommaviy sportga jalb etish to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq O‘zbekiston Respublikasida ayollar sportini izchil rivojlantirishga jiddiy e’tibor qaratilmoqda.
2019-2023-yillarda O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va ommaviy sportni rivojlantirish konsepsiyasi tasdiqlandi.
Shu bilan birga, 2018-yil oktabr oyidan boshlab sport bilan shug‘ullanish tizimi yaratilganini alohida ta’kidlash lozim.
Unda “Yoshlar haftaligi”, “Ayollar haftaligi”, “Qoʻshnilar va keksalar haftaligi” va boshqa maqsadlar yoritilgan boʻlib, ular doirasida Respublika boʻylab 6000 dan ortiq ommaviy sport tadbirlari oʻtkazilgan va ularda yarim milliondan ortiq kishi ishtirok etgan.
Gender tengligi sohasini hisobga olgan holda sog’lom turmush tarzini belgilaydi.
2005 yilda Jismoniy tarbiya institutida “Xotin-qizlar qo‘mitasi” tashabbusi bilan “Ayollar o‘rtasida sportni rivojlantirish” kafedrasi ochilib, unda ayol murabbiylar tayyorlash yo‘lga qo‘yilgani, unga muvofiq so‘nggi yillarda sport bilan shug‘ullanuvchi ayollar soni sezilarli darajada oshdi.
Biroq, ayollarni sport tashkilotlarida rahbarlik lavozimlariga, xususan, murabbiylar shtabi lavozimiga tayinlash masalasida ijtimoiy tenglik yetarli emas.
Agressiv jismoniy aloqa erkaklar sportining o’ziga xos xususiyati bo’lib, o’z navbatida, inoyat va nafislik sportchining muhim tarkibiy qismlari ekanligiga e’tibor qaratish lozim.
Shu bilan birga, erkaklar sporti bo‘yicha to‘plangan bilimlar, sport mashg‘ulotlarini tashkil etish va metodologiyasi bilan, shubhasiz, ayollarning erkaklar sportining an’anaviy turlarini yaxshi o‘zlashtirishlariga, shunga mos ravishda sport yutuqlarida yuqori o‘sish sur’atlarini ko‘rsatishga yordam beradi va, bizningcha, ayol murabbiylar va jamoalar o’rtasidagi munosabatlarda ko’proq xos bo’lishi mumkin.
Tokio 2020 yilgi Olimpiada oʻyinlariga mezbon etib saylanganidan soʻng XOQ gender masalalari bilan shugʻullanganini ham alohida taʼkidlashimiz muhim. Va shu munosabat bilan Olimpiya o’yinlarida ayollar huquqlarini himoya qilish uchun bir nechta yangi qoidalar e’lon qilindi.
Masalan, siz quyidagilarni ajratib ko’rsatishingiz mumkin:
– har bir jins vakillarini terma jamoalar tarkibiga kiritish;
– ayollar va erkaklar sportini teng miqdorda translyatsiya qilish.
Natijada Tokiodagi Olimpiya o‘yinlari tarixida birinchi marta ayol ishtirokchilar soni erkak ishtirokchilar sonidan oshib ketishga muvaffaq bo‘ldi.
Biroq, bu yangilik o’yinlarning sifati bo’yicha tortishuvlar bilan birga keldi va ommaviy axborot vositalarida keng munosabatda bo’ldi.
Ko‘rsatilgan omillar O‘zbekiston Respublikasining 2024-yilda bo‘lib o‘tadigan Olimpiya o‘yinlarida ayollar olimpiya dasturining kengayishi bilan bog‘liq.
Umuman olganda, har ikkala jinsning kuch ko’rsatkichlariga qaramay, shuni ta’kidlash kerakki, ayollar yuqori moslashuvchanlik va yaxshi o’rganish qobiliyati, konformizmga moyillik, shuningdek, ajralmas mehnatsevarlik bilan faoliyatdagi muvaffaqiyatlar bilan ajralib turishi mumkin.
Bu tashqi ta’sirlarga yuqori qarshilik va yurak-qon tomir tizimining eng kam zaifligi bilan maxsus chidamlilikka ega bo’lgan zaif jinsiy aloqa vakillari.
Shu bilan birga, sport mashg’ulotlari jarayonida erkaklar asosan g’alabali muvaffaqiyatlarga, o’z navbatida ayollar esa o’z sport natijalarini yaxshilashga qaratilgan.
Ayollar qiyinchilik va to’siqlarni yengib o’tishda ham ko’proq kuzatuvchan va topqir, ammo ular strategik muammolarni hal qilishga unchalik moyil emas, asosiy e’tibor hozirgi muammolarga qaratiladi.
Zamonaviy ayollar sportining o’ziga xos xususiyatlaridan biri ayollarning futbol, kurash, boks, og’ir atletika, regbi kabi an’anaviy ravishda erkaklar uchun ajratilgan aniq sport turlarini o’zlashtirish imkoniyatidir.
Mazkur yo‘nalishlarning yuksak ommaviyligi va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgani sportni rivojlantirish uchun zamin yaratadi, bu esa O‘zbekiston Respublikasi sportchilariga Olimpiya o‘yinlarida munosib ishtirok etishga intilib, turli bosqichlarda izchil sezilarli natijalarga erishish imkonini bermoqda.
Hammaga ma’lumki, regbi sof erkaklar sportidir. Eslatib o‘tamiz, O‘zbekistonda regbi shakllanishining asoschisi Vali Tojiyev bo‘lgan.
Va uning ishtiroki bilan 1969 yilda Toshkent politexnika institutida regbi bo‘yicha “Politexnika” jamoasi rasmiy darajada o‘ynay boshladi, uning tarkibini universitetning o‘zi talabalari va xodimlari to‘ldirdi.
Keyinchalik “Lokomotiv”, “Spartak”, “Start”, “Stroitel” (Toshkent), “Neftchi”, “Fakel” (Farg’ona) kabi ko’plab boshqa jamoalar ham tuzildi, doimiy ravishda milliy regbi jamoasida o’ynagan futbolchilar.
1990 yilda murabbiy O.V. Galkin tashabbusi bilan, “So‘g‘diyona” ayollar jamoasi tuzildi.
Poytaxtimizda xotin-qizlar o‘rtasidagi “Osiyo” ligasining chaqiriq kubogi doimiy asosda o‘tkazila boshlandi, unda postsovet hududidagi respublikalardan 10 ta jamoa ishtirok etdi.
2001-yil O‘zbekistonda regbining tiklanishi, bu sport turi faxriylari va murabbiylaridan iborat tashabbus guruhi tashkil etilganiga e’tibor qaratsak.
Va shu vaqtdan boshlab Toshkent shahrida maxsus regbi federatsiyasi ochildi, u 2004 yilda ARFU (Osiyo regbi ittifoqi)ning to’liq a’zosi bo’ldi.
Oradan 10 yil o‘tib, 2014-yilning may oyida O‘zbekiston regbi federatsiyasi IRB (Xalqaro regbi kengashi (2014-yil oktyabr oyida u World Rugby nomiga o‘zgartirilgan)) va to‘liq a’zoligiga qabul qilindi.
Farmonda mazkur qoida keyingi yillarda mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sportni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish, sportning turli turlarini, jumladan, regbini yanada ommalashtirish, sport bilan shug‘ullanishi uchun qulay shart-sharoit va infratuzilma yaratishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilgani bilan mustahkamlangan.
Hozir esa aynan regbini respublikada jadal rivojlanayotgan sport turlaridan biri deb hisoblash mumkin.
Belgilangan farmonda quyidagilar e’lon qilinadi:
– regbi bo’yicha murabbiylar, hakamlar va boshqa mutaxassislarni tayyorlash tizimini takomillashtirish;
– regbi bo’yicha O’zbekiston terma jamoasini nufuzli xalqaro musobaqalarda ishtirok etish uchun sifatli va samarali tayyorlanishini ta’minlash;
– xalqaro musobaqalar g‘olib va sovrindorlarini rag‘batlantirish, shuningdek, regbi bo‘yicha murabbiylar, hakamlar va boshqa mutaxassislarni ijtimoiy va moddiy qo‘llab-quvvatlashni kuchaytirish.
Shunday qilib, regbini ayollar muvaffaqiyatli shug’ullanishi mumkin bo’lgan noyob sport turi sifatida targ’ib qilish uchun ayollar sport qo’mitalari tashkil etilishi kerak.
Shuni ta’kidlash kerakki, sport barcha zarur shart-sharoitlarni ta’minlaydi, bunda gender siyosati va qo’llanilgan ayollik tushunchasi tubdan qayta ko’rib chiqilgan.
Aynan sport gender tengligi uchun qulay shart-sharoit yaratish orqali ayollarning jamiyatda o‘z salohiyatini ro‘yobga chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish nuqtai nazaridan kuchli vositaga aylanishi mumkin.
Va strategik maqsadlar quyidagilar bo’lishi kerak:
– ayollar o‘rtasida sportni barqaror rivojlantirish bo‘yicha innovatsion dasturlarni qo‘llab-quvvatlash;
– sportda salbiy gender stereotiplariga qarshi kurashishni ta’minlash;
– regbi amaliyotida gender tengligini ta’minlash maqsadida sport harakatini targ’ib qilish va rag’batlantirish;
– adolatli jinsiy aloqa shaxsini shakllantirishda ma’naviy, axloqiy va ijtimoiy rivojlanish.
Xulosa qilib shuni aytish joizki, o‘tgan yillar davomida sportni rivojlantirish bilan bog‘liq gender siyosatiga qiziqish ortib bormoqda, bu faoliyatda ayollarning ijtimoiy maqom sifatidagi o‘rni muhim ahamiyatga ega.
Shu bilan birga, sport sohasidagi ikkala jins vakillarining rollarining ijtimoiy munosabatlari ayollar sportining rivojlanishiga va umuman murabbiylik darajasida gender ziddiyatlarini hal qilishga sezilarli ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Davlatimiz uchun ayollar va erkaklar o‘rtasida gender tengligini samarali ta’minlash bo‘yicha majburiyatlarning bajarilishi sportni, xususan, ayollarning turli sport musobaqalarida muvaffaqiyatli ishtirok etish, ayniqsa, regbi sportini rivojlantirishga munosib hissa qo‘shishini anglatadi.
Muallif:
O‘zbekiston Respublikasi
Regbi Federatsiyasining
Matbuot kotibi
M. Abdumalikova